کوچ در ایل قشقایی

خط سير کوچ نشينان ايل قشقايي:
مسير حرکت ايل قشقايي را دقيقا نمي توان روي نقشه ترسيم و پياده کرد. خط مرزي طوايف حدود مشخص و دايمي ندارد. گاه جبر طبيعت، خشک سالي و عدم ريزش هاي جوي، آن ها را به فاصله اي دور دست مي کشاند و گاه در کوهستان ها و دامنه هاي هميشگي خويش اسکان مي دهد. به طور کلي فقط در حالت عادي، طوايف مختلف مسيري معين دارند و به خوبي با امکانات، خطرات راه ها و مسيرها آشنا هستند.
مسافت 500 تا 600 کيلومتر را از ييلاق تا قشلاق يا شرايطي سخت و دشوار و مسيري پر پيچ و خم و عوارض مختلف طبيعي را پيمودن، کاري طاقت فرسا است، اما براي اين مردم که به صورت اعتياد در آمده، راه چاره اي نيست.
براي افراد اين جامعه، سردسير و گرمسير يا کوچ و اطراق تفاوتي ندارد. زنان باردار ايل همراه با کاروان دو ماه راهپيمايي مي کنند و هم زمان با خطرات کوچ، وظايف سنگين خانه داري و همکاري با شوهر خود را نيز به عهده دارند. اما خم به ابرو نمي آورند. زنان و مردان ايل فکر مي کنند، آن ها براي کار، فعاليت، رنج و زحمت بدون استراحت خلق شده اند! و لغتي به نام آرامش و استراحت در فرهنگ نامه آنان وجود ندارد، بچه هايشان عادت کرده اند زود بيدار شوند و همراه با والدين خود، رنج سفر را تحمل نمايند. بازي، تفريح، پارک، گردش آن ها، فقط کار است و کار است و کار...

مسير حرکت طايفه کشکولي، از دشت هاي نفت خيز جنوب تا دامنه هاي جنوبي قله دنا، يعني حومه سپيدان و کُمهر و کاکان است. مسير طايفه شش بلوکي از پيچ و خم هاي کوهستان هاي تنگستان و دشتستان و صحاري خشک اطراف آن، تا جلگه هاي هميشه سبز آباده و سر حد چهاردانگه است.
مسير کوچ طايفه دره شوري، از همسايه شمالي خود ـ ايل بختياري ـ و چشمه هاي پر طراوت شهرستان هاي بروجن و سميرم تا کتل هاي سفيد پوش گچ و نمک در بهبهان و دو گنبدان است.
طايفه عمله، از چمن زارهاي سرسبز و خرم سميرم و ارتفاعات برف پوش دنا تا دشت هاي لاله پرور خنج و لارستان و طايفه فارسيمدان، از دامنه هاي شمالي قله دنا و دره هاي ژرف و عميق زاگرس (پادنا) تا ارتفاعات کوه هاي دهستان سرمشهد، يادگرا آتشگاه ها و آتشکده هاي ساسانيان در جنوب کازرون را زير پا مي نهند.
همه اين طوايف با تيره هاي مختلف، که در بعضي خصوصيات، آداب و سنن تفاوت هايي دارند. در اين مسير همه با هم و با فاصله کم به سوي ميعادگاه خود حرکت مي کنند. مشکلاتي که اين کاروان عظيم بين راه دارند، سرقت ها و دست بردهايي است، که گاه با مسايل بزرگ تري مثل درگيري توام مي شود و يا به علت ترافيک شديد بين راه و داخل شدن دام ها، موجب مي شود کوچ شبانه انجام گيرد تا بي سروساماني و بي نظمي کم تر پيش آيد.
اما با وجود رنج بار کردن و يورد گرفتن، نيمه شب ها بيدار شدن، دايم راه رفتن، گرد و غبار به حلق فرستادن، غذاي کافي نخوردن، حمام و بهداشت نداشتن که بايد موجب نفرت شديد از کوچ باشد، عده اي با اميد به آينده و آينده اي بهتر همچنان به اين سفر پر ماجرا ادامه مي دهند.

زمان و تعيين وقت کوچ:
تعيين کننده سرنوشت ايل، عوامل جوي است، زيرا تغيير دماي ناگهاني يا بارندگي هاي بي موقع نقش عمده اي را دارند. براي حرکت و جابجايي از سردسير به گرمسير و بالعکس زمان به خصوصي تعيين نشده و برنامه ريزي نگرديده، گاه خشونت طبيعت، تاريخ حرکت را به جلو مي اندازد و زماني تا يک ماه به تاخير وامي دارد.
بارندگي هاي بهاره موجب مي شو،د توقف در گرمسير بيش تر شده و خشکسالي در منطقه جنوب باعث کوچ زودتر از موعد مقرر مي گيرد. اما آنچه مسلم است، اواخر اسفند ماه اعلام آمادگي براي کوچ با تعيين برنامه هاي بعدي توسط بزرگان و ريش سفيدان انجام مي گيرد.

در گذشته، تاريخ حرکت ايل با توجه به وضع علوفه، رشد آن در سردسير، مراتع ميان بند، دماي هواي گرمسير و ديگر عوامل توسط خوانين اعلام مي شد و اوامر وي عملي و قابل اجرا بود و چون همه از يک برنامه کلي و عمومي تبعيت مي نمودند، مشکلات چراي بين راه، نابساماني و خرابکاري در منطقه سردسير به حداقل مي رسيد. با ازدياد جمعيت ايل و کثرت دام ها، بين مردم عشاير براي رسيدن به ييلاق و چراي مراتع ميان بند رقابتي شديد به وجود آمده و اين آزادي عمل باعث شده، که علوفه سردسيري هنوز سر از خاک برنياورده، توسط عده اي که تابع مقررات و نظم عمومي نيستند، تخريب و نابود گردد. همين آزادي عمل آن ها موجب تقليل يافتن مدت زمان توقف در سردسير و بازگشت در فصل نامساعد به گرمسير شده است.
اين بي نظمي و تخلف از مقررات کوچ در سال هاي گذشته، حتي توسط افسران انتظامي نيز حل نشد. پس از انقلاب شکوهمند اسلامي هم به علت آزادي هايي که به مردم دادند، در اين رابطه سو استفاده بيش تر شد. در حال حاضر اين مساله مشکلي براي جهاد عشاير و نيروهاي انتظامي مي باشد.

مراسم جابجايي يا کوچ موقت:
براي کوچ چه سالانه و چه موقت، ساعت و زمان را با استخاره تعيين مي کنند و در جهت حرکت کوچندگان، وجود ستاره نحس را خوش يمن نمي دانند، براي تعيين ساعت و مبارکي از افرادي که وارد بوده و شناخت دارند، سوال مي کنند. اگر ستاره در مسير جهت نباشد کوچ مي کنند، در غير اين صورت براي از بين بردن نحوست، شب قبل در جهت مخالف ستاره جابه جا مي شوند تا نحس بودن سفر به پايان رسد.
اگر شخصي بخواهد به مسافرت برود، موضوع داشتن ستاره نحس را در نظر مي گيرد، به همين جهت اگر بايد به سمت شمال مسافرت کند، شب در سمت جنوب چادر مي خوابد.
وقتي يکي از همسايگان کوچ کرد و رفت، همسايه ديگر که يورد خود باقي مانده، جهت احترام تا سه شب به يورد همسايه جدا شده رفته و در اجاقش آتش روشن مي کند که حداقل يک ساعت آتش در اجاق بسوزد، و چه مي گويند اگر چادر در اينجا نيست، بايد شعله اجاقش روشن و نوراني باشد.
(<<ستاره نحس>> روز اول ماه از سمت مشرق طلوع کرده و تا پانزدهم ماه يک دور مي زند و از روز پانزدهم مجددا دور خود را تکرا مي کنند.)

ترتيب حرکت ايل:
وقتي ايل به حرکت در مي آيد، به دنبال کاروان شترها که پيشاپيش آن ها اسب سواران زن و مرد در حرکتند، دستجات کوچک و بزرگ الاغ ها با بارهاي سنگين و بدنبال آن ها گله هاي گوسفند دسته دسته، گاه کيلومترها به صورت صف هاي نامنظم، گره وار ديده مي شوند. در اين ميان عده اي سعي مي کنند، گوسفندان را براي استفاده کامل از علوفه از کوهپايه ها عبور دهند، اما امروزه مشکل بزرگ حرکت ايل، گسترش کشتزارهاي روستاييان در مسير حرکت است که گاه موجب خشونت و درگيري هاي پراکنده مي شود.

پس از فراغت مردان و زنان و بچه ها با همکاري يکديگر کار بارگيري را شروع مي نمايند. چادر و ديرک ها را بر يک حيوان، جوال ها و خوره هاي آذوقه را بر پشت حيواني ديگر و روي هر کدام توبره اي پر از وسايل و ظروف به نام سربار مي بندند. حيوان باربر طبقات مرفه و ثروتمند شتر، و در خانواده هاي معمولي الاغ است.
همين که اشعه هاي خورشيد بر ستيغ پر طراوت کوهستان مي تابد، کاروان سنگين کوچ آماده حرکت مي شود. قافله هاي کوچک و بزرگ دسته دسته پشت سر يکديگر به راه مي افتند. در پيشاپيش آنان کوچ هاي با ابهت تري ديده مي شود که از تعداد شترها و لوازم پر زرق و برق روي آن ها و گليم هاي پر نقش و نگارشان مشخص است. اين ها سران ايل و بزرگان قومند. در کنار اين گروه، مردان مسلح سوار بر اسب هاي انتخابي و زناني که با لباس هاي رنگين و جالب که گاه براي جلوگيري از آفتاب سوختگي نقابي پولک دوزي شده بر پيشاني دارند، در حرکتند.
در گروه هاي بعدي خانواده هاي معمولي طايفه، بارها را بر الاغ بسته و زنان مسن و گاهي پيرمردان و اطفال بر چهارپايان سوار و عده اي هم پاي پياده به دنبال کوچ راهپيمايي مي نمايند.
بر روي چهارپايان علاوه بر بار، مرغ ها و خروس ها، بره ها و بزغاله هاي تازه متولد شده، گوسفندان دست و پا شکسته يا بيمار و گاه توله سگ هاي کوچک که نمي توانند راه بروند ديده مي شوند.
مسير حرکت ايل يکنواخت نيست، از دره ها، دست ها، تپه ها، ماهورها، کوهستان ها، رودخانه ها، بايد بگذرند. گرد و غبار راه به خصوص در قسمت هاي انتهايي کاروان بيداد مي کند. در اين راه پيمايي که دو سه ساعت به طول مي انجامد، اگر خانواده اي مشکلي داشت، اگر بيماري در ميان طايفه بود، اگر کمبود غذايي يا آب احساس شد، اگر چهارپايي صدمه ديد و بارش سنگين بود، اگر زني را درد زايمان گرفت، همه خويشان و افراد طايفه همکاري لازم را مي نمايند.
در اين ميان اين گرد و غبار غليظ و خسته کننده، افراد با چهره هاي آفتاب سوخته، اما مصمم و با اراده به راه خود ادامه مي دهند. زناني که گاه طفلي را به پشت بسته و در حال پشم ريسي هستند، با آهنگ ملايمي که بر لب دارند به دنبال چهارپايان حرکت مي کنند و از اين که سرو صورتشان خاک آلود گشته، لب هايشان خشکيده، گرسنگي در وجودشان احساي مي شود، اما دراعماق قلبشان طپشي که حاکي از رضايت است، جلوه گر مي باشد.
شتربانان که با آهنگ مخصوص سارباني، نواي آبا و اجدادي خود را تکرار مي کنند، گاه که زحمت راه رفتن آنان را مي رنجاند، همانند يک قهرمان پرش، عقاب وار بر روي شتر مي جهند و تماشاگران را شاد مي سازند. هم چنان که اين گروه به پيش مي تازند، افراد سواره يا پياده، با شوخي ها، آوازخواني ها، قهرماني ها و گاه تيراندازي ها ديگران را سرگرم مي سازند.
گوسفندان هم در جوار ايل، کمي دورتر، در دامنه ها، دسته دسته به پيش مي روند. صف هاي طويل اين حيوانات در ميان بوته ها و علفزارها، زيبايي خاصي دارند. چوپانان به دنبال هر گله با تاني و تامل کامل سعي مي کنند آن ها را آرام برانند تا بتوانند کمي بچرند. براي اين کار چوپاني که صداي خوبي دارد، آواز مي خواند. ديگري ني کوچکي زير لب مي نوازد، آن يکي هم با ديگر دوستش گرم صحبت است، اما همه وظيفه شناس و بايد متوجه باشند که گوسفندان مخلوط نشوند.
بره ها و بزغاله ها کوچک که قدرت تحرکشان کم است و نمي توانند مسافت زيادي را بپيمايند، توسط نوجوانان کم سن و سال همراه ايل هدايت مي شوند

چگونکي حمل لوازم خانه:
چادرنشينان، هميشه در حال آماده باش بوده و کوچ دايم از نظر آنان يک مساله عادي است. لوازم زندگي آنان جمع و جور، بسته بندي شده و مختصر است و در مواقع ضروري و حرکت ايل، آمادگي کافي دارند. لوازم شکستگي بسيار کم و منحصر به چند قلم وسايل چاي خوري است.
هنگام کوچ خانواده هاي متمکن، رختخواب ها را که درون خوابگاه هاي دستباف عشايري جاي داده اند، جفت جفت بر شتر بسته و روي آن ها را با گليم هاي زيبا مفروش و با طنابي که خود تهيه نموده اند، محکم مي بندند و گاه افراد خانواده روي همين خوابگاه ها سوار مي شوند. اين گونه خانواده ها، معمولا به تعداد افراد بزرگسال، اسب دارند، اما در صورت کمبود اسب، بر شتر سوار مي شوند.
جعبه هزار پيشه، جعبه چراغ و ظروف بزرگ را در توبره يا آبکش مخصوص خود نهاده و به عنوان سربار اضافه مي نمايند. در خانه خوانين، اين لوازم را که به وسايل آبدارخانه معروف است، بر قاطر مي بندند تا به محض رسيدن به يورد جديد تدارک چاي ببينند.
چادر سياه را به صورت منظم مي پيچند و به همراه چوب ها و ديرک هاي آن، بر حيواني مخصوص مي بندند. مشک آب و ساير لوازم پوستي را در آبکش گذاشته، بر حيواني جداگانه بسته و گاه در وسط بار آن، بره هاي کوچک يا دام هاي دست و پا شکسته را جاي مي دهند.
بنابراين بار هر حيوان، چه شتر و چه الاغ، مشخص مي باشد. آبکش، هيزم کش، مخصوص چادر، مخصوص جوال و همه اين حيوانات سرباري داشته و گاه اطفال، پيرزنان يا پيرمردان، مرغ و خروس، بره هاي نوزاد بر آن ها اضافه مي شود.
در مسيري که آب کمياب است، بايد خورجين مخصوص آب به همراه مشک ها آماده بوده و براي يورد بعدي آب بردارند و نيز در بيش تر مسيرها که دشت و جلگه است، به علت کمبود هيزم مشکلاتي دارند. به همين جهت چندين روز بايد به همراه خود هيزم بردارند. بنابراين کوچندگان ايل قشقايي، با شناختي که از مسير خود دارند، بايد آب و سوخت بين راه را تامين نمايند.

مرتع و اهميت آن:
مهم ترين منابع طبيعي و تامين كننده غذاي دام، زيستگاه چادرنشينان و نيز مراكز امرار معاش اين جامعه سيار، مرتع است.
براي يك خانواده ايلياتي پراهميت ترين مساله اقتصادي و حتي سياسي ـ اجتماعي، همين سنگلاخ هاي كوهستاني ظاهرا بي مصرف است، زيرا علاوه بر كانون معيشتي، اعتبار و ميزان ارزش خانواده، يكي از موجبات غرور قومي و شخصيتي نيز به شمار مي رود.

به نقل از سایت سازمان میراث فرهنگی