ایلات وطوایف مختلف در ایران

الف : ایلات و عشایر مستقر درحوزه غرب و جنوب ایران

بخش اعظم اینحوزه در مناطق غرب و جنوب ایران و رشته كوه های زاگرس كشیده شده است كه دارای آب و هوای مرطوب ومراتع نسبتا غنی و بیش از دهمیلیون هكتار جنگل بلوط، بادام كوهی و پسته وحشی است. وجود خصوصیات طبیعی یاد شده سبب شده است که ایلات و عشایر متعددیدراین منطقه پراكنده باشند. منطقه مذکورشامل استان های كردستان، كرمانشاه، ایلام، اصفهان، چهارمحال و بختیاری، لرستان، كهگیلویه و بویراحمد، فارس، خوزستان و بوشهر می شود.

وجود ارتفاعات سرسبز و خنك در كناردره های پرآب و جنگلی و دشت های معتدل و نسبتا گرم در یك محدوده نزدیك،زندگی كوچ نشینی در چارچوب یك منطقه محدود را میسر ساخته و دامداران رااز رنج كوچ های طولانی و برون منطقه ای رهایی بخشیده است. هرچند که دربخشی از نواحی این حوزه مثل مناطق کوچ و استقرار دو ایل بزرگ قشقایی و بختیاری، با کوچ های بین استانی و مسیرهای طولانی تا حد چندصد کیلومتر مواجه هستیم. از نظر مردم شناسی، برخی از گروه های عشایر معروف این حوزه عبارتند از:

عشایركرد:

از زمان های گذشته عشایر کرد در شمالی ترین بخش زاگرس در محدوده استان هایآذربایجان غربی، كردستان، کرمانشاه و ایلام پراكنده شده اند. امروزه برخی از آن ها در نواحی دشتی و كوهپایه ای منطقه اسكان یافته و یا به صورت نیمه کوچنده، رمه گردان و یا عشایر کوچنده به شیوه زندگی عشایری ادامه می دهند. ایلات مشهور با گویش های مختلف کردی عبارتند از عشایر زوله، زنگنه، کلهر، سنجابی، ملکشاهی، شوهان، ثلاث باباجانی، قلخانی، کرد، جاف، شكاك، مامش، زرزا، جلالی، میلان، ایلات گلباغی، طوایف اورامانات، طوایف مریوان، طوایف سنندج، طواف بانه، عشایر جوانرود، طوایف سقز و ... که در استان های کرمانشاه، ایلام، آذربایجان غربی وکردستان پراكنده شده اند.

عشاير لرستان (لر و لك):

ایلات و عشایر با قومیت و گویش لری در یك تقسیمبندی به دو بخش لر و لك تقسیم می شوند كه از نظر لهجه، سنن، آداب و رسوم وبرخی مسایل مذهبی با یك دیگر تفاوت اندکی دارند. ایلات و طوایف لك در شمال وشمال غربي لرستان سكونت دارند و سرزمین لك نشین به صورت خط منحنی در درههای رودخانه سیمره میان بروجرد، نهاوند، خرم آباد، كرمانشاه و ایلام قرار گرفته است. در گذشته، لك ها به <<طوایف وند>> و لرها به << فیلی>> شهرت داشتند.لرهای در سطح وسیعی در ایران در استان های لرستان، بخشی از ایلام، چهارمحال و بختیاری، خوزستان، مرکزی، كهگیلویه وبویراحمد و بخشی از استان فارس و بوشهر زندگی می كنند. در سایر نقاطایران مثل كرمان و تهران نیز طوایف پراكنده لر وجود دارند.

در گذشته عشایر لر را به دولر كوچك (الوار لرستان و ایلام) و لر بزرگ (الوار بختیاری و كهگیلویه و بویراحمد و ممسنی فارس) تقسیم کرده بودند. لك ها در واقع جنوبی ترینقبایل كرد به شمار می آمده اند كه امروزه با طوایف لر آمیخته و همسان شدهاند.

ایل بختیاری

كه در استان چهارمحال و بختیاری، خوزستان و استان های همجوار زندگی می كند یکی از بزرگ ترینایلات كوچنده كشور ایران است.

منطقه ايل ممسني فارس نيز مأوای چهار طايفه لر شامل دشمن زياري، جاويد، رستم و بكش است. در استان كهگيلويه و بويراحمد، ايلات بويراحمد (عليا، سفلي، گرمسيري)، بهمئي، طيبي، دشمن زياري، چرام و بابوئي (باوي) سكونت دارند. منطقه كوهمره سرخی كه منطقه اي به وسعت بيش از 3000 كيلومتر مربع از جنوب شيراز و حدفاصل كازرون و فيروزآباد را در بر مي گيرد، در محدوده خود 20 ايل و طايفه كوه نشين را در بردارد كه بزرگترين قبيله آن ايل سرخي خوانده مي شود.

عشایر ترك قشقایی و خمسه فارس:

استان فارس علاوه بر ایلات و طوایف لر كوچ نشين مذكور، مأواي دو اتحاديه ايلي بزرگ و مشهور قشقايي و خمسه است. عشاير قشقایی كه با كوچ درازمدت خود خطه اصفهان را بهخلیج فارس پیوند می دهند، از مشهور ترین ایلات كشور هستند. ایلات خمسه نیزكه شامل ایل عرب، باصری، بهارلو، اینانلو و نفر است یك مجموعه یا کنفدراسیون ایلی استكه عمدتا به دلایل سیاسی در زمان قاجاریه تشکیل و امروزه اکثر آنها یكجانشین شده اند.

در منتهی الیه جنوب غربی این حوزه، عشایر عرب استقرار دارند. عشایر عرب عمدتا در محدوده استان خوزستان قرار دارند و از طوایف معروف آنها می توان به بنی کعب و بنی طرف اشاره کرد.

بطور كلي مهمترين ايلاتاين محدوده جغرافيايي را ايلات بختياري، قشقايي، باشت بابويي، جرقويه، بولي، دشمن زياري،بويراحمد، بهمئي، طيبي، ممسني، خمسه، فارسيمدان، كشكولي، عرب، دره شوري،باصري، چرام و ... تشكيل ميshy; دهند.

ب: ایلات و عشایر حوزه شمال غرب

حوزه استقرار عشایر شمال غربی ایران شامل عشایر مستقر در سرزمین آذربایجان (استان های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، زنجان) و بخشی ازگیلان است كه به دلیل كوهستانی بودن منطقه از تنوع آب و هوایی برخوردار است. جنگل های تنك، مرغزارهای سرسبز و مراتع پهناور و سرسبز از ویژگی های اینناحیه است كه سبب رونق زندگی عشایر در این منطقه شده است.

در آذربایجان، ایلات و طوایف متعددی مانند ایل شاهسون و ارسباران زندگی می كنند. ییلاق آن ها عمدتا در كوهپایه هایسبلان و قوشه داغ در پیرامون شهرهای مشگین شهر، سراب و اهر واقع است و طوایف خلخال در كوه های طالش زندگی می كنند. قشلاق شاهسون ها و طوایف ارسباران در دشت مغان و گرمسیر طوایف خلخال، حاشیه رود قزلاوزن است.

ایلات کردزبان میلان و جلالی نیز در همین حوزه در منتهی الیه شمالغربی در حاشیه مرز استان آذربایجان غربی با کشور ترکیه زندگی می كنند. مهمترين ايلات اين قطبرا عشاير شاهسون، جلالي، قره داغ (ايل ارسباران) ميلان، شكاك، زرزا، پيران،پنيانشين، سادات، قره پاپاق، مامش و سعدلو تشكيل مي shy;دهند.

پ : ایلات و عشایر حوزه شمال شرق

حوزهشمال شرقی ایران به دلیل وسعت زیاد از اقلیم متنوعی برخوردار است. اینسرزمین دارای جنگل در قسمت های شمال غربی خود و مراتع متوسط و ضعیف در سایرقسمت ها است.حوزه عشایری شمال شرق مشتمل بر عشایر مستقر در استان هاي خراسان رضوی و شمالی، سمنان و بخشي از مازندران و گلستان مي شود. از نظر مردم شناسی در این حوزه گروه های عشایری کرد مانند زعفرانلو و شادلو، عشایر ترک منطقه خراسان مانند بازمانده ایلات افشار و قاجار و تیموتاشی و ترکمن های یموت، آتابای، جعفربای، گوگلان، تکه و برخی عشایر محلی مانند سنگسری ها، طوایف احساني و اعرابي زندگي مي كنند.

ايلاتي نظير ایلات زعفرانلو و شادلو از عشایری هستندكه در زمان شاه عباس اول صفوی به خراسان كوچانده شدند. ایل افشار كه ازدیرباز در خراسان ساكن بوده است، از ایلات ترك زبان است. ایلات كرد زعفرانلو درشمال و شمال شرقی خراسان رضوی پراكنده شده اند. ایلات ترك افشار از منتهیالیه شمالی خراسان، درگز و كوهپایه های كپه داغ تا الله اكبر تا هزار مسجدایلات ترك افشار و قره قویونلو و ... كوچ می كنند.

در مناطق تربت جام،تایباد و خواف، ایلات تیموری، هزاره و طوایف بلوچ و سیستانی زندگی میكنند. در حركت به جنوب با ایل بهلولی مواجه می شویم كه ییلاق شان درارتفاعات بیرجند و قائنات است.اما مهمترين ايلات حوزه شمال شرق عمدتا بصورت پراكنده و به حالت رمهshy; گرداني و نيمه كوچندگي زندگی می کنند.

ت : ایلات و عشایر حوزه شرق و جنوب شرق

در حوزه شرق و جنوب شرق كشور كه بخشی ازمنطقه خراسان بزرگ و استان های سیستان و بلوچستان و كرمانو هرمزگان را در بر می گیرد، تقریباً دراکثر نواحی این حوزه، شرایط آب و هوایی خشک و صحرایی حاكم است. این حوزه باتنوع و تضاد اقلیمی شدید و در مجموع، منطقه ای كم آب و كم باران با آب وهوای گرم كویری و اختلاف درجه حرارت چشمگیر در شبانه روز است. عشایر بلوچ، افشار، بچاقچی، سلیمانی و جبال بارزی از مهم ترین ایل های مستقر درحوزه جنوب شرق ایران هستند.

مجموعشگفتی های طبیعی، حوزه یاد شده را به۴منطقه ییلاقی (دره های كوه تفتان و منطقه بردسیر و لاله زار و بارز با آب و هوای لطیف و معتدل (با اختلاف شدید درجه حرارت در روز و شب)، گرمسیری (با هوای خفقان آورو گرمای شدید در شبانه روز) و ساحلی (با هوای گرم و مرطوب) تقسیم كرده است.بیش ترین تراكم جمعیت عشایری این حوزه در امتداد كوهستان های مرتفع مركزیكرمان (شهرستان های كهنوج، بافت، سیرجان، جیرفت و بم) دیده می شوند.

شیوهزندگی خاص عشایر بلوچ، روابط خویشاوندی، پیوندهای اجتماعی، بهره گیری از منزلت های اقتصادی- اجتماعی درون طایفه ای، شناخت امتیازات بر اساس نظامسلسله مراتبی و سرداری ایلی به همراه آداب و رسوم ویژه این قومیت از جملهجاذبه های این ایل ساكن كرانه های جنوب شرقی ایران است. بلوچ ها در مبارزهبا طبیعت و اقلیم سخت و در اثر محدودیت منابع و فقر طبیعت، خصوصیاتی ویژهیافته اند كه آنان را از عشایر مناطق دیگر متمایز می سازد.

مهمترين ايلاتجنوب شرق كشور

، افشار، جبال بارزي، بلوچ، آیين هshy;اي، سليماني،قرايي، آسيابر، خواجويي، برخوري، پشتكوهي، جازي، جاويدان، رائيني،مابكي، شكاري، شنبو، غربا، كامراني، كمچي، كماچي سنجري، كوهشاهي، نرمي، ممني،مهيني، لك بختياري، بچاقچي، لری و ... هستند كه عمدتاً در استان هاي كرمان، سيستان وبلوچستان و هرمزگان استقرار دارند.

ث : ایلات و عشایر حوزه مركزی

حوزهمركزی ایران شامل استان های زنجان، همدان، سمنان، مركزی، یزد، تهران و بخشی ازمازندران می شود كه ویژگی عمده آن ها، نزدیكی به پایتخت است. این ویژگی سببشده كه كوچ نشینان این مناطق دارای خصوصیات اجتماعی، اقتصادی و روان شناختیمتمایزی نسبت به دیگر عشایر باشند. طوایف لر چگینی و غیاثوند، طایفه تركشاهسون و شاهسون بغدادی و بقایایی از طایفه كلهر در استان زنجان سكونت دارند. بقایایی از طوایف مختلف مانند شاهسون، مغانی، جمشیدی، قشقایی، اینانلو، قراقوینلو، كله كوهی، میش مستی و ... نیز در استان مركزیدر میان ساوه و استان زنجان زندگی می كنند.

در استان همداننیز طوایف تركاشوند، ترک یارم طاقلو، جمهور، قراگوزلو و شاهسون زندگی می كنند. در دامنههای جنوبی البرز و در شمال استان سمنان و شمال و شمال غرب استان تهران،طوایف کوچنده و نیمه كوچ نشین با تنوع فراوان نژادی و قومی زندگی می كنند به طوری که برخی محققین، این را از نظر داشتن ایلات وعشایر با تنوع قومی زیاد به آلبومی از عشایر کل کشور تشبیه می کنند. در محدوده استان هاي تهران، قم و مركزي كه جمعيت نسبي و تعدادخانوارهاي آن در مقايسه با ساير نقاط عشايري كشور اندك است، عشایر سنگسري، هداوند، شاهسون بغدادي و مغانی، الیکایی، اصانلو، اینانلو، عرب های عامری و سرهنگی زندگي مي كنند.

جدول زير، توزيع ايلي و طايفه اي عشاير كشور در بخش هاي مختلف جغرافيايي را نشان مي دهد.

از نظر تعداد جمعیت و ایلات دارای جمعیت بالای 2000 خانوار، تعداد ايلات مهم كشور 17 ايل است كه عبارتند از: بختياري، قشقايي، ايلسون (شاهسون)، مميوند، بويراحمد سفلي، خمسه، قره داغ-ارسباران، بويراحمد عليا، بهمئي، ممسني، كرد، طيبي، جلالي، جبال بارزي، ذلكي، بلوچ و افشار.

ایل بزرگ سنگسری بارز ترین ایل و طایفه ی گله دار و کوچ نشین البرز شرقی و سمنان محیوب می شود که بیشترین دامنه ی کوچ را در دنیا از آن خود کرده است. گوسفند های ایل سنگسری یکی از معروف ترین و اصیل ترین گوسفند های دنیا می باشد.نفوذ اجتماعی و فرهنگی سنگسری ها را چه در گذشته و چه در حال در مازندران و گرگان و بجنورد و ساوه و سمنان و سنگسر و در جزین و غیره نمی شود نادیده گرفت. زبان منحصر به فردشان را نمی شود نادیده گرفت.
سنگسری ها هم مانند سیستانی ها و ایل ساکی از نژاد سکاها هستند.

به نقل از سازمان امور عشایر ایران